Anh Trần

Lần đầu tôi gặp Anh Trần là trong chuyến thăm xưởng vẽ của cô ở Charlottenburg, Berlin năm 2023. Chúng tôi trò chuyện về dòng chảy và nhịp điệu trong tranh, và cô nói rằng với một người phụ nữ Việt Nam như cô thì việc vẽ theo phong cách trừu tượng biểu cảm cũng là một hình thức trình diễn. Ý tưởng đó khiến tôi ấn tượng, và chúng tôi hẹn sẽ tiếp tục trò chuyện, lần này được ghi lại.

Trong buổi trò chuyện sau đó, Trần chia sẻ thêm về cách cô nhìn nhận hội họa như một hành động chạm vào đời sống, khơi gợi sự đồng cảm, mở ra khoảng trống cho những điều chưa biết, cũng như về ý niệm bản sắc và gốc rễ, một thứ gia phả kỳ lạ, vừa thực vừa như mang màu sắc huyền thoại.

---

Những tiêu đề tranh của chị thường gợi lên một nỗi khao khát cháy bỏng, một sự vươn tới. Một vài bức mang từ “cứu rỗi”, một số khác hướng về bầu trời như một miền hứa đầy mơ mộng. Chúng như muốn thì thầm về khát vọng kết nối, hay chạm đến một chân trời xa xôi. Nhiều người xem nghệ thuật thường bối rối trước những bức tranh trừu tượng mang tên Untitled, bởi chúng không hé lộ nội dung hay ý nghĩa; nhưng chị, dường như, lại muốn gửi gắm vài manh mối tinh tế.

Anh Trần: Tôi giữ một cuốn sổ nhỏ ghi lại những tiêu đề, chủ yếu bằng tiếng Anh, như những giai điệu ngân vang. Tôi muốn chúng mang hồn thơ, mỗi tiêu đề như một chương mới trong câu chuyện tôi kể. Searching the Sky for Dreams từng là một cái tên tôi yêu thích, với những phụ đề đổi thay theo thời gian. Tôi không đặt con người làm trung tâm của vũ trụ; với tôi, đó là sự giao thoa giữa thân thể người và vạn vật xung quanh. Tôi tin đó là cách chúng ta chạm vào nhau. Mục đích của tôi không phải là tạo ra một bức tranh hoàn mỹ, đơn lẻ – tôi chẳng bao giờ nghĩ vậy. Mỗi tác phẩm là một hành trình, một dòng chảy không ngừng.

Trong tranh của chị, có cảm giác như mọi thứ đang chuyển động, chưa kết thúc, giống một sự kiện đang diễn ra ngay trước mắt. Những nét vẽ thay đổi liên tục, dường như đang đối thoại với chính mình. Chúng gợi đến cảnh quan thiên nhiên, nhưng cũng là những vùng cảm xúc sâu trong tâm trí. Về hình thức, tranh của chị đứng giữa hội họa và phác thảo, nơi những mảng màu và đường nét hòa vào nhau trong một không gian lỏng và mở.

Anh Trần: Đúng vậy. Tôi không bao giờ bắt đầu bằng bản phác thảo. Việc vẽ với tôi giống như dựng một đoạn phim, nơi nhiều lớp hình ảnh và màn cảnh chồng lên nhau trong cùng một khung tranh. Tôi như đang ghi lại điều gì đó – có thể là một khung cảnh bên ngoài, một chuyển động trong tâm trí, hay một câu chuyện đang xảy ra giữa các nét vẽ và mảng màu. Mọi thứ luôn trong trạng thái chảy trôi, từ bức này sang bức khác. Tôi không thể chỉ làm việc với một bức tranh. Lúc nào cũng là hai hay ba bức cùng lúc. Có lẽ đó là hình ảnh phản chiếu của thời đại, khi chúng ta bị bao quanh bởi vô số hình ảnh, trên mạng hay ngoài đời. Tôi lớn lên giữa dòng chảy ấy, và nó định hình cách tôi nhìn và cảm nhận. Nếu chỉ tập trung vào một bức duy nhất, có lẽ nó sẽ không thể thành hình.

Bên cạnh ý tưởng về sự kết nối mà ta sẽ nói thêm sau, chị đang làm việc với một ngôn ngữ hình ảnh – trừu tượng biểu cảm – vốn gắn liền với các họa sĩ nam phương Tây và tư tưởng cá nhân chủ nghĩa của thế kỷ 20. Trong khi chị đến từ Việt Nam, một đất nước từng là thuộc địa của Pháp, học ở New Zealand – cũng là một quốc gia chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa thực dân – và chị lại là phụ nữ. Có người có thể cho rằng, ở một mức nào đó, những bức tranh của chị đang đặt câu hỏi về việc ai có quyền thể hiện bản thân trong ngôn ngữ trừu tượng, hay thậm chí, chúng có thể được xem như một hình thức “thực dân ngược”.

Anh Trần: Có thể, nhưng những suy nghĩ ấy chỉ xuất hiện sau này. Khi bắt đầu vẽ, tôi không nghĩ đến những điều đó. Ở Việt Nam, tôi gần như không biết gì về hội họa, càng không có khái niệm về nghệ thuật đương đại. Tôi bắt đầu vẽ ở New Zealand, và hơn mười năm trước, trong trường đại học, dường như có một cách vẽ được xem là “chuẩn”. Tôi học hội họa trừu tượng phương Tây như học một ngôn ngữ mới, cùng lúc với việc học tiếng Anh. Tôi tập dùng nó cho đến khi thấy tự nhiên, như thể nó đã trở thành một phần của mình. Nếu tôi “diễn” như một người New Zealand, thì đó chỉ là cách tôi làm việc trong môi trường mà tôi đang sống.

Lần đầu gặp nhau, chị từng nói rằng việc vẽ tranh với chị giống như một màn trình diễn, điều khiến tôi vừa bất ngờ vừa tò mò. Trong vài cuộc phỏng vấn khác, chị cũng nhắc đến việc mình tuân theo một “quy tắc ứng xử” riêng trong xưởng vẽ, như một người Pākehā – người New Zealand gốc Âu.

Anh Trần: Với tôi, bước vào xưởng vẽ giống như bước vào một không gian thiền định. Tôi không thể vẽ khi có người khác ở đó, nên việc chia sẻ xưởng khá khó [cười]. Đó là nơi tôi cảm thấy yên tâm và tự do để làm việc theo cách của mình. Ngoài xưởng vẽ, tôi lại là một con người khác, có lẽ là một người Việt sống xa quê. Tôi không mang tranh về nhà và cũng không muốn nhìn thấy chúng ngoài không gian xưởng. Còn việc tôi từng sống ở nhiều nơi từng bị đô hộ, đó là một thực tế, nhưng tôi không để nó ảnh hưởng đến mình khi vẽ. Nếu cứ nghĩ mãi về điều đó, có lẽ tôi sẽ không còn đủ nhẹ nhõm để tiếp tục sáng tác.

Nhưng liệu điều đó không thể là một sự giải phóng sao? Nó gợi ý rằng ngôn ngữ trừu tượng biểu cảm vẫn còn sức sống, và một phần sức sống ấy đến từ những người khác nhau, uốn nắn nó, mang theo hơi thở cội nguồn của mình.

AT: Đúng, đó chính là điều tôi muốn nói. Trong trí tưởng tượng của tôi, có lẽ là một giấc mơ không tưởng, tôi nghĩ về mối quan hệ giữa Mỹ và Việt Nam – điều gì sẽ xảy ra nếu không có chiến tranh, nếu mối quan hệ ấy thay đổi, và người Việt cũng được tự do vẽ những bức tranh trừu tượng? Nhưng tất nhiên, đó là một ý tưởng quá lý tưởng. Trừu tượng Biểu cảm từng bị CIA dùng làm công cụ tuyên truyền chống cộng, trong khi chủ nghĩa cộng sản lại rất mạnh mẽ ở Việt Nam. Có lẽ điều tôi muốn là một sự phản kháng, chống lại những chương trình nghị sự chính trị áp bức từ cả hai phía.

Chị từng nhắc đến một điều khác, có lẽ liên quan đến yếu tố biểu diễn và sự thay đổi hình dạng, rằng bà ngoại chị là một pháp sư.

Anh Trần: Bà đã mất rồi, nhưng mẹ tôi thường kể nhiều về bà, và tôi chỉ gặp bà vài lần. Với tôi, điều đó có vẻ xa xôi, nhưng dường như vẫn chảy đâu đó trong dòng máu. Gần đây, chủ đề pháp thuật xuất hiện khá nhiều ở các biennial, khi nhiều nghệ sĩ nhắc lại nó như một phần của văn hóa bản địa. Nhưng ở Việt Nam, pháp thuật là một thực hành có gốc rễ rất sâu, có trước cả Phật giáo, và ít được biết đến bên ngoài. Ở miền Nam, nơi tôi sinh ra, điều này không phổ biến bằng miền Bắc – quê của mẹ tôi. Tôi nghĩ có một mối liên hệ giữa khả năng “thay hình đổi dạng” của pháp sư và cách tôi làm việc trong hội họa. Nó giúp tôi thoát khỏi những khuôn mẫu cố định, không bị ràng buộc bởi ý niệm về việc mình “phải” vẽ thế nào. Tôi muốn tạo ra một thế giới riêng, nơi tôi vừa thay đổi vừa vẫn là chính mình.

Vậy tiểu sử của chị có vai trò thế nào trong các tác phẩm?

Anh Trần: Tôi không mong người xem phải gắn kết con người tôi với bức tranh khi họ đứng trước nó. Khi nói về sự kết nối, tôi nghĩ đến một cuộc đối thoại. Nếu ai đó tò mò về nguồn gốc hay bản sắc của tôi, và điều đó giúp họ hiểu tác phẩm hơn, thì tôi mong họ cũng sẽ nghĩ về chính mình, về mối liên hệ giữa họ và bức tranh.

Vậy có thể nói rằng, dù những câu hỏi về bản sắc có thể là một cánh cửa để bước vào hay rời đi, cuối cùng tất cả vẫn quay về với trải nghiệm yên tĩnh khi đứng trước một bức tranh trừu tượng, để người xem chỉ cần cảm nhận và tự khám phá.

Anh Trần: Tôi nghĩ đó là điều táo bạo nhất. Người họa sĩ nào cũng mong có thể làm được điều ấy – tạo ra một bức tranh khiến người xem rung động, khơi dậy cảm xúc mà không cần biết họ đang nhìn thấy gì. Đó là vẻ đẹp của hội họa. Nhưng với tôi, chỉ dừng ở đó thì vẫn chưa đủ. Tôi luôn thấy mình còn muốn đi xa hơn thế.

Điều đó đưa ta trở lại với ý niệm về sự kết nối, giữa con người, thế giới xung quanh, và cảm giác chuyển động trong tranh của chị. Chúng gợi nên không gian nội tâm, cảnh quan vật chất, và cả những mảnh ngôn ngữ, như thể nhiều thế giới đang hòa vào nhau.

Anh Trần: Cách đơn giản nhất để tôi nói về quá trình vẽ là: tôi luôn tìm cách nối giữa hình và nền. Tôi bắt đầu từ phần nền như hồi học ở trường, tôi vẽ nhiều màu nước, nên cả khi dùng sơn dầu, tôi vẫn để chúng loãng và chảy như nước. Sau đó là phần hình, với những nét vẽ nhanh, dứt khoát và đậm màu. Rồi tôi nghĩ đến màu sắc. Tôi thường chọn bảng màu trước khi bắt đầu, và tôi luôn có mối quan tâm đặc biệt với màu xanh lam. Gần đây, trong dự án tại nhà thờ cho Art Basel Parcours, tôi dùng nhiều sắc vàng, gợi không khí của nghệ thuật châu Âu, của thời Phục hưng và các biểu tượng tôn giáo cổ. Màu xanh lam thì gợi đến sắc Byzantine trong các nhà thờ. Tôi muốn tạo ra một cảm giác quen thuộc, một biểu tượng dễ nhận ra, nhưng cách tôi dùng màu luôn tự do, không theo bất kỳ quy tắc nào.

Sự cân bằng giữa cái quen thuộc và cái bí ẩn cũng xuất hiện ở tầng biểu tượng trong tranh của chị. Chị thường dùng những hình dạng giống chữ cái, và một đường ngang hướng về trung tâm, chỉ là một nét dày, nhưng có thể là đường chân trời hay một dòng sông.

Anh Trần: Trước đây, đúng là nó là một dòng sông, như một dấu ấn tôi bắt đầu từ khi đến châu Âu, khoảng 5 năm trước. Nhưng có lẽ sâu xa hơn, đó là cách tôi giữ cho những nền tranh đầy năng lượng được cân bằng. Đường nét ấy như một điểm tựa, giúp mọi thứ trở nên hài hòa. Bạn nói đúng, tôi lặp lại nó một cách tự nhiên, nên chắc chắn nó mang ý nghĩa nào đó. Có lúc nó là cảnh quan, có lúc giống một mảnh chữ, tùy vào bối cảnh trưng bày. Một điều nữa là tranh của tôi thường rất lớn so với cơ thể tôi. Càng lớn, chúng càng phức tạp. Khi vẽ, tôi chỉ nhìn thấy từng phần, không bao giờ thấy hết cả bức. Điều đó khiến tôi luôn ngạc nhiên trong lúc làm việc, và tôi thích cảm giác đó. Có lẽ vì vậy mà tôi không muốn đặt quá nhiều cái tôi vào tranh – và đó cũng là chỗ mà yếu tố “biểu diễn” xuất hiện.

Tại sao chị không muốn đặt quá nhiều cái tôi vào tác phẩm?

Anh Trần: Vì tôi không hoàn toàn tin vào chủ nghĩa cá nhân trong hội họa biểu cảm. Tôi hiểu vì sao nó hình thành, nhưng tôi không hoàn toàn đồng ý với cách tiếp cận ấy. Với tôi, bức tranh không chỉ là một tuyên ngôn cá nhân. Nó nên là một cuộc đối thoại – một nhịp cầu nối giữa con người và thế giới quanh mình. Hội họa là một phương tiện để tạo ra sự kết nối đó, chứ không phải câu chuyện chỉ về riêng tôi.