nội dung ANH NGUYÊN
ảnh TRIỆU CHIẾN
Hà Giang nằm ở cực Bắc Việt Nam, được biết đến là cao nguyên đá vì núi đá chiếm tới hơn 90% diện tích cả tỉnh. Dân tộc đông nhất ở đây là người H’Mông, quần cư nhiều gia đình thành một bản làng nằm rải rác trên những sườn núi cao. Một số tài liệu lịch sử từng đề cập khá kĩ việc người H’Mông vốn gốc Trung Quốc, tộc người này về sau di cư dần xuống phía Nam thuộc lãnh thổ phía Bắc của người Việt và vùng Đông Nam Á bao gồm Lào, Thái Lan, Campuchia, Myanmar khoảng cuối thế kỷ 16. Họ có chữ viết và ngôn ngữ riêng, không như một số dân tộc khác hầu như chỉ còn ngôn ngữ truyền khẩu, chữ viết không hề tồn tại.
Quan sát kiến trúc của người H’Mông ở Hà Giang dễ thấy tương đồng với nét kiến trúc nhà thổ lâu ở phía Nam Trung Hoa, nhà chủ yếu sử dụng kết cấu gỗ với hệ tường bao được trình bằng đất, mái lợp ngói âm dương. Hàng rào đá bao quanh căn nhà thường cao không quá đầu người. Chủ nhà trồng một cây đào rừng ở trong sân, gia đình nào có điều kiện thì sử dụng đá xếp ngay ngắn thành lối đi từ cổng vào tới chân nhà cho sạch.
Quy mô căn nhà phụ thuộc vào số lượng người ở, còn vị trí thể hiện tầm nhìn của người chọn đất. Người H’Mông chủ yếu sống trên núi cao nên nhà của họ thường thấp, cùng lắm chỉ cao tới hai tầng, các phòng chức năng nằm liên gian có hướng nhìn vào khoảng sân trong.
Nhà lớn thường có nhiều hơn một khoảng sân đi kèm với quy định về chức năng sử dụng. Lối kiến trúc này tới nay vẫn đứng vững trước những khắc nghiệt về khí hậu và bối cảnh lịch sử.
Trong phạm vi ghi chép này, tác giả muốn giới thiệu về kiến trúc ba căn nhà của ba dòng họ, cung cấp thêm góc nhìn khái quát về nếp nhà người dân tộc H’Mông trước đây cùng những biến đổi theo thời cuộc.
Nhà họ Vàng
Thị trấn Mèo Vạc, huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang
Nằm cách đèo Mã Pì Lèng khoảng gần chục cây số về phía Nam, men theo quốc lộ 4C tới trung tâm huyện Mèo Vạc, hỏi nhà cổ Chúng Pủa không ai không biết.
Chục năm trở lại đây, căn nhà này của gia đình anh Thái được nhiều người ghé thăm, lưu trú và trải nghiệm đời sống bản địa. Anh Thái người dưới xuôi, sống ở Hà Giang với nghề nuôi ong lấy mật từ ngày còn trẻ, sau có thời gian anh làm thợ may rồi lập gia đình và gắn bó đời mình với mảnh đất này. Giai đoạn 2010, anh mua lại căn nhà của gia tộc họ Vàng, chủ nhân ngày đó là ông Vàng Mí Sì. Mất hai năm tu sửa cùng một nhóm thợ người H’Mông, cơ ngơi bề thế dần trở lại hình hài cách đây hơn 130 năm.
Nhà họ Vàng có lối kiến trúc ba gian, hai chái bên dùng làm bếp và buồng ngủ. Vốn là nơi ở của gia tộc giàu có trước đây nên căn nhà có hai tầng, mái lợp ngói âm dương, tường được trình bằng đất kiên cố, cột nhà dùng gỗ Sa Mộc với chân đế bằng đá điêu khắc hình hoa thuốc phiện. Nhìn vào những chi tiết này có thể hiểu một phần đời sống và công việc trước đây của nhà họ Vàng.
Chúng Pủa theo anh Thái giải thích có nghĩa là căn nhà bên suối, người nước ngoài quen hơn với tên gọi ‘Auberg de Meo Vac’. Hiện công trình đang được khai thác dịch vụ nghỉ dưỡng để mọi người đều có cơ hội tiếp cận và chạm vào những lát cắt lịch sử trên đất Hà Giang.
Nhà họ Vừ
Thôn Há Súng, xã Lũng Táo, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang
Ngôi nhà cổ họ Vừ nằm trên gò đất nhìn ra võng núi hình mắt ngựa gần biên, cách cột cờ Lũng Cú khoảng 24 cây số đường đèo.
Nhìn từ xa, trên nền thung lũng xanh thẳm nổi bật bức tường trắng cao bề thế được lợp ngói âm dương. Đây hiện được xem là một trong những ngôi nhà cổ nhất của Hà Giang, chứa đựng rất nhiều bí mật cần giải mã về lịch sử.
Vừ Mí Già – thế hệ thứ 7 người nhà Vừ nói được tiếng Kinh, theo lời Già kể thì nhà cậu còn xây trước dinh thự vua Mèo (nhà Vương) bởi một nhóm thợ được họ Vừ thuê từ Vân Nam (Trung Quốc) sang. Chính nhóm thợ này về sau tiếp tục qua xây dinh thự nổi tiếng của nhà họ Vương ở Sà Phìn nằm cách đó khoảng 3 cây số. Vậy nên nhìn bề ngoài hai ngôi nhà có lối kiến trúc khá tương giao, chỉ khác nhau về diện tích.
Điểm nhấn chính của ngôi nhà là khoảng sân trời được lát đá xanh, xung quanh gồm nhiều phòng thuộc ba dãy nhà hai tầng được sắp xếp hợp lý trên diện tích vài trăm mét vuông. Họa tiết trang trí trong nhà đều cầu kỳ và có tính thẩm mỹ rất cao.
Từ cửa chính, cửa sổ, hành lang, tay vịn bằng gỗ… đến các nét chạm khắc tinh xảo trên vài trụ đá hiện vẫn còn nguyên vẹn. Nhìn kiến trúc này đủ thấy chủ nhân trước kia của nhà Vừ phải là nhân vật có ảnh hưởng trong vùng và quan hệ mật thiết với vua Mèo Vương Chính Đức.
Già cũng kể thêm về việc căn nhà này từng bị cháy, có thể do sét đánh, sau đó mọi người đã khôi phục lại công trình như đang thấy hiện nay.
Ông em kể, thời cụ tổ nhà em đã phải đốn gần hết một cánh rừng để lấy gỗ dùng làm cột và xà, một phần dùng để nung đất làm ngói. Giờ nếu căn nhà này hỏng, gia đình không biết phải lấy gỗ từ đâu?!
Vừ Mí Già
Nhà họ Vương
Thung lũng Sà Phìn, xã Lũng Phìn, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang
Dinh thự họ Vương (Nhà Vương) được người đàn ông tên Vương Chính Đức khởi dựng từ đầu thế kỷ 20 và xây trong 8 năm bởi những người thợ từng thi công nhà họ Vừ, thông tin này hiện vẫn đang được kiểm chứng thêm. Vương Chính Đức là người dân tộc H’Mông, từng đứng đầu chế độ thổ ty phong kiến miền núi ở khu vực Đồng Văn, Hà Giang đầu thế kỷ 20, ông còn được gọi là Vua Mèo.
Một dinh thự cổ có tuổi đời trên dưới 100 năm, với diện tích gần 3000m2, toàn bộ cơ ngơi toạ trên địa thế hình mai rùa có chức năng phòng thủ rất hiệu quả trong thời chiến. Lối kiến trúc dinh thự này là sự kết hợp hài hoà giữa kiến trúc Vân Nam, kiến trúc Pháp với phương thức xây dựng truyền thống của người H’Mông. Việc thi công hoàn toàn làm thủ công nên dinh cơ có giá trị rất lớn về lịch sử và văn hóa.
Nhà Vương được chia thành ba khu nằm ở ba cao độ khác nhau với 64 phòng có sức chứa khoảng 100 người, là nơi sinh sống, làm việc của cả gia tộc. Mặt bằng của dinh chịu ảnh hưởng của kiến trúc đời Thanh (Trung Quốc) với nhiều lớp nhà và sân trong nằm nối tiếp nhau, tổng có 4 lớp nhà ngang và 6 dãy nhà dọc kết nối liên hoàn.
Kết cấu khung, sàn, mái được làm bằng gỗ, hệ tường bao cao hai tầng được tình tường đất, trừ khối lô cốt và hàng rào bao quanh dinh thự lấy đá để thi công.
Cấu trúc của dinh được phân bố với tiền dinh là nơi tập trung các phòng làm việc hành chính, quân sự; trung dinh là khu ở của đại gia đình còn hậu dinh là nơi nghỉ và làm việc của người đứng đầu, nằm kế bên kho vũ khí. Phía trước hậu dinh là khối kiến trúc hành lang sử dụng chất liệu sắt làm lan can, khá đặc biệt và mới mẻ thời bấy giờ. Đó cũng là điểm nhấn của chi tiết kiến trúc Pháp trong dinh cơ này cùng với hệ cửa kính chớp được điêu khắc nhiều hoạ tiết hoa độc đáo.
