50 năm sau ngày thống nhất, một tác phẩm nghệ thuật công cộng của nghệ sĩ Việt Nam
Lê Hữu Hiếu tại Thành phố Hồ Chí Minh báo hiệu sự tự do cho phép nghệ thuật biểu hiện ngày càng nở rộ ở quốc gia Đông Nam Á này.
Tác giả: David Willis
21 / 08 / 2025
Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
Nguồn: OCULA
Biên dịch: Cá Mú
Tôi gặp Lê Hữu Hiếu (còn được biết đến với tên Henry Le) tại Thành phố Hồ Chí Minh vào tháng Tư, trùng với thời điểm triển lãm công cộng của anh mang tên Từ Chiến thắng Bạch Đằng đến Đại thắng Mùa Xuân 30 tháng 4 năm 1975, được trình bày trong khuôn khổ lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Thống nhất Bắc Nam Việt Nam. Triển lãm chiếm một phần phố đi bộ Nguyễn Huệ trung tâm với một bức tranh sơn mài khổng lồ, hàng chục tác phẩm điêu khắc và các lắp đặt đa phương tiện.
Chủ đề xoay quanh Bạch Đằng, địa danh diễn ra trận chiến năm 1288 khi quân Việt Nam đánh bại hạm đội xâm lược Mông Cổ bằng cách dụ chúng vào sông và dùng cọc gỗ ngầm đâm thủng tàu. Sắp đặt của Hiếu bao gồm hàng chục hình nhân ma quái, bị moi ruột trước bức tranh sơn mài khổng lồ. Tác phẩm mất hai năm thực hiện, diện tích 38 mét vuông, là một trong những bức tranh sơn mài Việt Nam lớn nhất từ trước đến nay. Những cọc gỗ được lấy từ rừng Bạch Đằng đứng thành cụm, và ở trung tâm là một chiếc xe tăng kích thước thật lật ngược, bị đâm xuyên trên các cọc nhọn – một cử chỉ bất kính đến sốc, vì xe tăng luôn được miêu tả chiến thắng trong các áp phích tuyên truyền Ngày Thống nhất.
Ảnh triển lãm: Lê Hữu Hiếu, Từ Chiến thắng Bạch Đằng đến Đại thắng Mùa Xuân 30 tháng 4 năm 1975, Thành phố Hồ Chí Minh (tháng 4 năm 2025). Ảnh: Lê Hữu Hiếu.
Các nghệ sĩ đương đại ở Việt Nam hầu như không bao giờ có cơ hội triển lãm công cộng khi liên quan đến các vấn đề chính trị quan trọng. Triển lãm pop-up của Lê Hữu Hiếu được Nhà nước chính thức phê duyệt và trình bày chỉ cách tượng đài Hồ Chí Minh vài bước chân, một ngoại lệ đáng chú ý. Tác phẩm của anh, dù mang tính dân tộc chủ nghĩa ở nhiều khía cạnh, không phải là loại hình giáo huấn điển hình được ưu ái trong các ngữ cảnh tài trợ Nhà nước. Việc chọn trình bày tác phẩm của một nghệ sĩ đương đại không theo lối mòn như một phần của Lễ kỷ niệm quốc gia cho thấy sự thay đổi trong khẩu vị thử nghiệm cách thức hình ảnh hóa lịch sử trong không gian công cộng. Hàng triệu người Việt Nam đã ghé thăm triển lãm trong hai tuần diễn ra, và đối với nhiều người trong số họ, đây là lần đầu tiên tiếp xúc với nghệ thuật đương đại trong đời.
Thật khó để đánh giá thấp mức độ hạn chế của chính sách công cộng đối với nghệ thuật ở Việt Nam kể từ khi chiến tranh kết thúc năm 1975. Phải đến thời kỳ Đổi Mới vào cuối những năm 1980, khi kinh tế thị trường được tái giới thiệu, các nghệ sĩ mới có được mức độ tự do sáng tạo khiêm tốn. Đến nay, hầu hết các gallery tránh nộp đơn xin giấy phép triển lãm bắt buộc theo luật do quan ngại sự kiểm duyệt từ cơ quan chức năng, những người kiểm duyệt bất cứ thứ gì có thể bị hiểu là miêu tả Việt Nam theo hướng tiêu cực.
Tuy nhiên, năm nay, Chính phủ cho phép không chỉ một mà hai nghệ sĩ đương đại thực hiện tác phẩm công cộng chạm đến lịch sử chiến tranh và chủ nghĩa thực dân: bên cạnh tác phẩm của Lê Hữu Hiếu, còn có tác phẩm điêu khắc vĩnh viễn của Tia-Thuỷ Nguyễn.
Ảnh: NOTES.
Mọi việc bắt đầu vào đầu tháng Tư với việc lắp đặt tác phẩm “Hồi Sinh” của nghệ sĩ Tia-Thủy Nguyễn tại trung tâm Hà Nội. Trước đó, năm 2024, một cơn bão lớn đã quét qua thành phố, làm đổ hơn 25.000 cây xanh, trong đó có một cây xà cừ cao 6 mét ở vườn hoa Cổ Tân. Việc lựa chọn thân cây này mang nhiều ý nghĩa. Xà cừ vốn là loài cây được người Pháp đưa vào Việt Nam trong thời kỳ thuộc địa. Thông thường, các tượng đài công cộng gắn với giai đoạn này thường hướng đến việc tôn vinh những người đã đứng lên đấu tranh chống lại chế độ thực dân. Nhưng trong “Hồi Sinh”, Thủy Nguyễn chọn một hướng khác: tác phẩm của chị không chỉ gợi nhớ đến dấu ấn của quy hoạch đô thị Pháp mà còn mở ra suy nghĩ về sự giao thoa văn hóa trong lịch sử. Chính cách tiếp cận đa chiều và thẳng thắn ấy đôi khi khiến cơ quan quản lý cảm thấy khó chấp nhận.
Tác phẩm của Hiếu tại Thành phố Hồ Chí Minh đề cập đến một chủ đề nhạy cảm hơn: Chiến tranh Mỹ và sự sụp đổ của Sài Gòn. Để hiểu vì sao triển lãm này có ý nghĩa đặc biệt, cần nhìn lại bối cảnh hình thành của nghệ thuật công cộng đương đại ở Việt Nam. Vào thập niên 1990, nghệ thuật công cộng gần như chỉ tồn tại dưới hình thức tự phát. Một ví dụ tiêu biểu là vào năm 1996, nghệ sĩ Đinh Quân từng dựng loạt tượng “những khuôn mặt hét” bên bờ sông Hồng ở Hà Nội như một cách bày tỏ về sự giới hạn trong tự do biểu đạt lúc bấy giờ. Phải đến khoảng năm 2006, khi nền kinh tế mở cửa mạnh mẽ hơn, các hoạt động nghệ thuật đương đại mới có cơ hội bước ra không gian công cộng một cách rõ ràng hơn. Thời điểm ấy, Đinh Q. Lê cùng Rirkrit Tiravanija, Gridthiya Gaweewong và Mai Đỗ đã khởi xướng Saigon Open City – một dự án nghệ thuật quy mô lớn, mở ra cuộc đối thoại mới về cách nghệ thuật có thể tồn tại giữa lòng đô thị Việt Nam.
Với mục tiêu “đưa nghệ thuật đương đại đến gần công chúng hơn”, lễ hội Saigon Open City từng dự định giới thiệu một tác phẩm công cộng mang tên Bay (2006) của Nguyễn Mạnh Hùng và Bradford Edwards – một chiếc máy bay chiến đấu kích thước thật được làm từ tre và giấy gạo.
Tác phẩm mang trong nó một câu chuyện cá nhân đặc biệt: cha của Hùng từng lái MiG-21 trong chiến tranh, còn cha của Edwards là phi công F-4 Phantom. Hai nghệ sĩ đã kết hợp hình dáng của hai loại máy bay này thành một hình thể duy nhất. Tác phẩm đầu tiên được trưng bày tại nhà của Đào Anh Khánh ở Hà Nội – người từng là cảnh sát trước khi trở thành nghệ sĩ. Sau đó, nó được lắp đặt trên bãi cỏ của Bảo tàng Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh, nhưng giấy phép trưng bày nhanh chóng bị thu hồi.
“Máy bay là biểu tượng của chiến tranh,” Edwards chia sẻ, “nhưng khi chúng tôi dùng tre và giấy gạo, nó trở nên nhẹ nhàng, vô hại và có thể ngắm nhìn một cách bình thản.” Có lẽ chính điều đó khiến các cơ quan chức năng e ngại việc làm mềm hóa ký ức chiến tranh.
Kể từ đó, hầu như không còn ai thực hiện một tác phẩm công cộng quy mô lớn có yếu tố nhạy cảm chính trị tại Thành phố Hồ Chí Minh cho đến tháng Tư vừa qua, khi Hiếu cho ra mắt một lắp đặt pop-up ngay trên tuyến phố trung tâm. Dịp kỷ niệm 50 năm thu hút đông đảo người dân với diễu binh – diễu hành, pháo hoa, biểu diễn drone và hòa nhạc, trong đó tác phẩm của Hiếu là tác phẩm đương đại duy nhất được chính thức phê duyệt để xuất hiện trong sự kiện.
Phản ứng đối với triển lãm gây ra nhiều tranh luận. Một số người trong giới nghệ thuật bảo thủ tỏ ra không hài lòng khi một nghệ sĩ ngoài hệ thống, không thuộc Hiệp hội Nghệ thuật Quốc gia, lại được trao một vị trí nổi bật như vậy. Trên mạng xã hội, nhiều ý kiến cho rằng tác phẩm không đáp ứng tiêu chí “đẹp” theo lối truyền thống. Một vài nghệ sĩ đương đại thì kín đáo chê bai, gọi chiếc xe tăng trong tác phẩm là “kitsch” (sến), hoặc xem toàn bộ triển lãm như một hình thức tuyên truyền. Ở chiều ngược lại, nhà phê bình nghệ thuật Lý Đợi công khai bày tỏ sự ủng hộ, cho rằng đây là “một triển lãm táo bạo” và là “một điều may mắn cho cả thành phố”.
Với phần lớn người Việt, Lê Hữu Hiếu dường như xuất hiện từ hư không. Nhưng trên thực tế, anh đã theo đuổi sự nghiệp nghệ thuật quốc tế trong nhiều năm. Anh từng tham dự Florence Biennale 2017, rồi đến năm 2021 giới thiệu triển lãm “Năng lượng linh hồn” tại Arsenale Nord, Venice, một sự kiện do tư nhân tài trợ và được đội ngũ Venice Biennale chú ý. Sau đó, anh được mời đại diện chính thức cho Việt Nam tại Venice Biennale 2024, trở thành nghệ sĩ Việt Nam đầu tiên nhận vinh dự này. Dù Bộ Văn hóa từ chối hỗ trợ, anh vẫn tự tổ chức triển lãm nhờ các nhà tài trợ tư nhân. Anh tiếp tục được mời đại diện Việt Nam vào năm 2026, và hiện đang đàm phán để thực hiện gian triển lãm quốc gia đầu tiên do chính phủ hậu thuẫn, với một triển lãm cá nhân của anh.
Tôi gặp Lê Hữu Hiếu vào Ngày Thống nhất. Anh trông mệt nhưng thoải mái, lặng lẽ quan sát dòng người đi giữa các tác phẩm điêu khắc. Khi được hỏi việc xin giấy phép có khó không, anh gật đầu, nói rằng mọi thứ sẽ không thể thực hiện nếu không có các nhà bảo trợ – và “một chút may mắn từ thần linh”, vì anh đã thuê một đồng bóng để giải lời nguyền tổ tiên.
Trong một khoảnh khắc, có người qua đường hỏi anh có hiểu ý nghĩa của tác phẩm không. Anh chỉ mỉm cười và giả vờ không biết, để họ tự tìm cách diễn giải. Sau đó, anh lặng lẽ rời đi, đứng quan sát từ xa, tận hưởng cảm giác nhìn thấy người Việt ở mọi độ tuổi và tầng lớp cùng tương tác với tác phẩm. Khoảnh khắc ấy gợi nên một hy vọng – rằng nghệ thuật đương đại ở Việt Nam có thể đang mở ra một chương mới đầy hứa hẹn.