nội dung Anh Nguyên
ảnh Anh Nguyên, Takehito Kobayashi
Câu chuyện làm nghề của Takehito Kobayashi khởi nguồn từ bộ sưu tập đồ gốm sứ của cha, niềm yêu thích qua thời gian trở thành mong muốn gìn giữ và khôi phục những món đồ có ý nghĩa với con người, đó có thể là một món đồ quý giá về nghệ thuật hay gắn bó sâu sắc về mặt tình cảm.
Trong quá trình thực hành và hướng dẫn mọi người thông qua các lớp học của mình, Kobayashi tình cờ mang trở lại một vài thói quen tưởng như đã ‘biến mất’ trong cuộc sống của người Nhật.
Tình yêu với đồ gốm sứ của anh bắt nguồn từ khi nào? Ai là người có tác động tới anh?
Người có ảnh hưởng nhất đó là cha tôi, ông là một nhà sưu tầm gốm. Thuở nhỏ, cha thường đưa cả gia đình đi thăm những xưởng sản xuất gốm nổi tiếng, gặp gỡ nhiều nghệ nhân ở khắp Nhật Bản. Điều đó đã khơi dậy tình yêu gốm sứ trong tôi để sau này tôi tự mình học về gốm Nhật và hiểu chúng mang nhiều đặc tính khác nhau. Tôi có khả năng nhận biết một món đồ gốm được làm từ đâu và ra đời khi nào.
Hãy bắt đầu từ tiệm bánh Mitomi-Monakan. Nơi đây bán nhiều loại bánh và trà. Như giới thiệu thì Mitomi muốn chia sẻ “những điều tốt đẹp từ Nhật Bản” và đề xuất một cách thưởng trà trong đời sống hiện đại. Chúng tôi rất muốn nghe anh chia sẻ kĩ hơn về mô hình này.
Thực tế tiệm bánh Mitomi là dự án mới nhất từ ngày tôi chọn phát triển hướng đi cho riêng mình. Tôi sẽ nói về Mitomi sau.
Mọi thứ ngày đó không hề dễ dàng, tôi phải làm việc khá vất vả để kiếm tiền cho mục tiêu tương lai. Hồi đấy, nhận thấy cha sở hữu nhiều đồ gốm có giá trị trong nhà, tôi nảy ra ý tưởng có thể cho một số nhà hàng truyền thống ở Nhật Bản thuê lại. Đó cũng là lúc tôi bắt đầu tự học và thực hành Kintsugi – phương pháp sửa chữa đồ gốm sứ bị hỏng.
Người Nhật thời xưa rất cẩn thận khi sử dụng đồ vật, nếu món đồ yêu thích bị hỏng, họ sẽ tìm cách hoặc nhờ người sửa chữa. Sau này, mọi người sử dụng cốc giấy và dụng cụ bằng nhựa nhiều hơn, dùng xong một lần rồi bỏ đi nên thói quen đó phần nhiều ảnh hưởng tới việc sử dụng đồ vật trong nhà, họ nhanh chóng vứt bỏ nếu một món đồ bị hư không thể dùng được nữa. Thường chỉ những nhà hàng sang trọng mới sử dụng phương pháp kintsugi để sửa đồ gốm sứ bị nứt, mẻ hoặc vỡ. Thời điểm bắt đầu làm nghề, tôi thấy mọi người có xu hướng quan tâm hơn vào đồ dùng của họ, đặc biệt là đồ gốm, một phần cũng vì tình hình kinh tế có biến động khiến việc tiêu dùng nhanh không còn phù hợp. Đó là lý do họ tìm đến tôi thay vì loại bỏ chúng.
WAD Café là cửa hàng đầu tiên trong chuỗi những dự án sau này, kế thừa suy nghĩ từ công việc cho thuê và sửa chữa đồ gốm. Không gian ở WAD một nửa để phục vụ khách, một nửa để trưng bày. Tôi sử dụng đồ gốm trong trà đạo để giới thiệu với mọi người về sự đặc biệt của từng món đồ qua thời gian và ký ức mang theo. Nếu khách hàng thích, họ có thể mua để sở hữu, trong quá trình sử dụng, nếu món đồ bị hỏng họ có thể gặp chỗ tôi để sửa lại.
“Những điều tốt đẹp” được đề cập ở đây với tôi đơn giản là mong muốn giới thiệu tới công chúng giá trị văn hoá của Nhật Bản và những người đã và đang gìn giữ chân giá trị đó dù cuộc sống có đổi thay.
Tôi có thể ví dụ chút, theo truyền thống ở Nhật Bản, việc uống trà thường có bánh ăn kèm. Khách hàng tới chỗ tôi có xu hướng mua bánh làm quà biếu hoặc thưởng thức thêm tại nhà sau khi thưởng thức những chén trà. Điều đó khiến tôi suy nghĩ. Monakan vốn là một loại bánh truyền thống đã có từ lâu và rất phổ biến ở Nhật Bản, bánh có loại nhân trong đó đậu đỏ sên nhuyễn là hương vị truyền thống nhất. Tôi nghĩ mình có thể sáng tạo để hương vị truyền thống mang nhiều nét hiện đại hơn. Đó là lý do cửa hàng Mitomi – chuyên bán bánh Monakan ra đời.
Bánh Monakan, cửa hàng Mitomi, Osaka, Nhật Bản
Tôi thấy câu chuyện của anh rất thú vị.
Những ngày đầu chưa có WAD, tôi chỉ nhận sửa đồ gốm được dùng trong nhà hàng Nhật Bản truyền thống, chủ yếu là bình hoa vì chúng rất đẹp và có giá trị. Về sau, tôi nhận sửa thêm nhiều món đồ quý từ các cá nhân, ví dụ như cái đĩa mà người con của khách tự làm, hay cái cốc mà người thân yêu của khách làm tặng. Chúng đều là những món đồ chất chứa tình cảm và kỉ niệm của mỗi người.
Kintsugi hiện tại trong đời sống người dân Nhật Bản thế nào?
Kintsugi vốn dĩ là công việc của người thợ, như cách mọi người nhờ tôi sửa đồ gốm. Tuy nhiên, cách nhìn về Kintsugi đã và đang thay đổi, nhiều người muốn tự mình sửa những món đồ họ yêu quý. Một phần vì làm kintsugi khá mất thời gian, phần còn lại do chi phí để nhờ người sửa đồ cũng không rẻ. Đó là lý do tôi mở lớp dạy kintsugi để ai cũng có thể học cách tự sửa những món đồ cá nhân. Tôi nghĩ khi bản thân tự sửa một món đồ, mình sẽ thêm gắn bó và quý trọng chúng hơn.
Vậy còn vai trò nghệ thuật của Kintsugi?
Tôi thường được các bảo tàng, cửa hàng đồ cổ và nhiều nhà hàng nhờ sửa đồ gốm sứ, nhưng tôi cảm nhận kintsugi đang dần đi sâu vào đời sống thường ngày, mọi người đều có thể tiếp cận. Xét đến vai trò nghệ thuật thì đối tượng của kintsugi đã mở rộng hơn nhiều.
Cùng với sự phát triển của công nghệ và đời sống hiện đại, tôi biết kintsugi giờ có nhiều phương pháp để thực hiện nhanh và dễ dàng hơn. Vậy vai trò và giá trị của kintsugi truyền thống là gì? Đối tượng của kintsugi truyền thống thường là ai ở thời điểm hiện tại?
Hiện tại, chỉ còn rất ít món đồ được sửa bằng phương pháp kintsugi chuẩn truyền thống.
Chúng phải rất có giá trị về mặt vật chất, hoặc niên đại món đồ cỡ hàng trăm năm thì người chủ mới sử dụng kintsugi truyền thống để sửa chữa, mục đích để chúng tiếp tục tồn tại thêm hàng trăm năm nữa. Tôi thường nhận sửa những món đồ như vậy từ một số nhà sưu tập đồ cổ.
Còn với đồ dùng thông thường, khi người sở hữu mất đi, chưa chắc đồ vật đó được giữ lại.
Nói vậy để hiểu có món đồ sẽ trường tồn, có món thì không. Đa phần, những món đồ kiểu vậy sẽ sử dụng phương pháp kintsugi đơn giản để sửa chữa nếu chúng vô tình bị nứt, mẻ hoặc vỡ.
Kintsugi truyền thống chủ yếu dùng cho đồ sưu tầm hoặc có thiên hướng lưu trữ ở các bảo tàng.
Không hẳn vậy, phương pháp truyền thống không chỉ sửa lành một món đồ mà khi cần chúng ta có thể đưa đồ vật quay lại trạng thái từng bị vỡ trước đó. Cách làm xưa sử dụng hỗn hợp sơn mài và bột mì để kết nối những mảnh vỡ hoặc trám vào những vết mẻ, vì tính tự nhiên của chất liệu kết nối nên độ kết dính thường không cao, chỉ cần ngâm chúng nước nóng rồi từ từ tách ra, đồ vật sẽ trở về trạng thái bị vỡ ban đầu, nhờ đó người thợ sửa đồ thế hệ sau có thể nghiên cứu và thực hành theo cách của họ. Những món đồ có giá trị mỹ thuật và vật chất không thể đong đếm nhờ vậy được lưu truyền qua nhiều đời.
Học viên theo học Kintsugi truyền thống của anh là những người như thế nào?
Chủ yếu là giới nghệ sĩ, kiến trúc sư, đầu bếp làm việc trong các nhà hàng, người làm ở cửa hàng đồ cổ hoặc nhân viên bảo tàng mỹ thuật, họ chủ yếu làm công việc liên quan đến nghệ thuật và bảo tồn. Có một thực tế khá thú vị ở Nhật Bản là những người làm việc trong ngành nấu bếp hoặc phục vụ ở nhà hàng thì kintsugi là kỹ năng cơ bản cần phải có.
Họ học để có thể tự mình sửa được đồ.
Tôi nghĩ đúng vậy. Tôi có một học viên theo học đã 5 năm rồi, nhưng từng đó chưa đủ điều kiện để có thể nhận đơn sửa đồ. Kintsugi truyền thống thực sự là công việc đòi hỏi trình độ kỹ thuật cao và am hiểu sâu sắc. Vậy nên, nhiều người tuy đã học lâu năm nhưng tôi vẫn chưa cho nhận đơn sửa đồ đâu (cười).
Tôi có cảm giác là đồ được sửa bằng phương pháp truyền thống sẽ an toàn vệ sinh thực phẩm hơn so với kintsugi đơn giản.
Không phải do phương pháp kintsugi đơn giản sử dụng nguyên liệu kém chất lượng, chủ yếu do cách làm truyền thống hoàn toàn sử dụng nguyên liệu tự nhiên và tất cả đều được cho phép trong luật vệ sinh an toàn thực phẩm của Nhật Bản. Tuy nhiên nếu nghe qua thì bạn sẽ cảm thấy không ổn lắm khi kintsugi truyền thống sử dụng đất để trám, mà đất thì nhiều người sẽ nghĩ tới vấn đề vệ sinh, nhưng đó cũng là nguyên liệu tư nhiên (cười).
Từng đưa kintsugi đi nhiều nơi trên thế giới thông qua workshop, các sự kiện công diễn và triển lãm…anh thấy mọi người trên thế giới cảm nhận sao về sự khác biệt và lợi ích giữa văn hóa coi trọng đồ vật của Nhật Bản trước đây và thói quen sử dụng một lần rồi vứt bỏ như ở thời hiện đại trên thế giới?
Nếu nói người Nhật Bản coi trọng đồ vật thì chưa đủ. Ở châu Âu, tôi thấy nghề sửa ô đã có tuổi đời hàng trăm năm, tương tự với nhiều nghề khác như sửa nhạc cụ, sửa giày, sửa đồ nội thất… Người Âu Châu cũng không đập đi xây mới những căn nhà cũ mà chủ yếu sửa lại để tiếp tục sử dụng. Ở mấy khu chợ trời, người ta bán những món đồ mình không còn sử dụng để chúng được chuyển giao cho chủ mới. Vì vậy nếu đề cập tới văn hóa coi trọng đồ vật thì tôi thấy Châu Âu có xu hướng lưu giữ những đồ xưa cũ nhiều hơn. Tuy nhiên riêng việc sửa chữa dụng cụ ăn uống thì chỉ đúng là Nhật Bản mới có và đưa giá trị công việc đó trở thành văn hoá. Điều này thấy rõ nhất trong Trà đạo, hầu hết các trà nhân ở Nhật Bản luôn muốn truyền lại bộ dụng cụ pha trà của mình cho đời sau nên khi một món đồ trong bộ dụng cụ bị hỏng, họ đều mong muốn sửa lại để tiếp tục sử dụng.
Nghề sửa đồ bên châu Âu như anh vừa kể giờ vẫn còn?
Đúng vậy, tôi từng nghĩ về nghề sửa ô mà xuất hiện ở Nhật Bản chắc chắn không tồn tại được lâu vì chúng tôi thường mua ô nilon ở cửa hàng tiện lợi, dùng một lần xong là bỏ. Còn ở châu Âu, nghề này đã tồn tại hàng trăm năm, có những người chỉ sống hoàn toàn bằng nghề sửa ô, đủ sống bằng nghề sửa ô là cả một sự khác biệt.
Tôi thấy anh thường xuyên tổ chức trưng bày và triển lãm gốm sứ. Tôi muốn hiểu rõ hơn mục đích chủ yếu của anh liên quan đến gốm sứ.
Tôi sở hữu một không gian triển lãm, tại đó thường trưng bày các tác phẩm gốm đương đại được nung theo phương pháp truyền thống, kĩ thuật này rất khó nếu không kiểm soát được thời gian và nhiệt độ. Ngày nay, để chạy theo nhu cầu thị trường, nhiều xưởng gốm chỉ chú trọng vào hình thức thay vì chất lượng thành phẩm, quan sát một số gia đình tôi thấy họ sở hữu nhiều vật dụng và đồ gốm nhưng ít món đồ thực sự có giá trị. Tôi cũng thấy có không ít người đam mê mãnh liệt với nghề gốm, họ rất kỹ tính khi tạo tác sản phẩm, do có sự hiểu biết sâu sắc về lịch sử nên họ dễ dàng đưa những giá trị đó vào trong mỗi tác phẩm của mình.
Khi về những vùng nông thôn và tới thăm những nghệ nhân, tôi gặp nhiều người làm gốm rất tận tâm nhưng đời sống của họ thường nghèo khó và thiếu thốn, vừa làm ruộng, vừa chăm con, vừa làm gốm. Những sản phẩm tuyệt vời của họ không được xã hội biết đến, thời buổi bùng nổ thông tin mà nên những thứ xuất hiện trên truyền thông chưa chắc đã có giá trị. Đó là lý do tôi muốn trưng bày để giới thiệu công việc và suy nghĩ của họ đương đại tới công chúng. Công việc này cho tôi cơ hội được trò chuyện trực tiếp để hiểu ý tưởng và kỹ thuật của họ. Rất tiệc hiện còn những tác phẩm cũ phần lớn không rõ danh tính tác giả, hoặc là họ đã mất nên tôi không thể trò chuyện để hiểu hơn.
Vậy phải thay đổi nhiều thói quen lắm để có thể tiếp cận “những điều tốt đẹp”
Người Nhật trước đây không có thói quen trả tiền để được uống trà vì thức uống này nhà nào cũng có, hoàn toàn miễn phí. Ngày bé, mỗi lần ghé thăm, bà tôi thường pha một bình trà để cả hai vừa thưởng thức vừa cùng nhau trò chuyện. Trong bối cảnh xã hội bận rộn như hiện nay, thật khó để chúng ta có thể ngồi xuống và chậm rãi uống một chén trà. Thói quen dần mất đi khi nhiều người sẵn sàng trả tiền mua một ly cà phê mang đi được đựng trong cốc giấy. Dù vậy thì tôi vẫn thấy có không ít người muốn được trải nghiệm uống trà ở quán và sẵn sàng trả phí, ví dụ một đôi trẻ khi hẹn hò có thể rủ nhau đi uống trà để có thời gian tĩnh tâm trò chuyện và thưởng thức những món đồ chúng tôi sưu tầm và trưng bày.
Anh có dự định gì trong tương lai gần về kintsugi và gốm sứ?
Về gốm sứ, tôi vẫn tổ chức trưng bày những tác phẩm của một số nghệ nhân đương đại tại phòng triển lãm. Tôi rất thích sưu tầm và trưng bày đồ cổ, cả đồ gốm châu Phi, châu Âu, nói chung xuất xứ không quan trọng, miễn là đẹp thì tôi đều muốn sưu tầm và giới thiệu tới mọi người. Tôi tin rằng, trên thế giới có những món đồ mà bất cứ ai, không kể tôn giáo, quốc tịch và tuổi tác khi thưởng thức đều cảm thấy đẹp.
Anh có dự định tổ chức các triển lãm đó ở đâu ngoài Nhật Bản không?
Hiện tại thì chưa. Nhưng có thể tôi sẽ tổ chức ở Hàn Quốc.
Dịch COVID19 đã tác động tới anh và công việc của anh như thế nào?
Mô hình của chúng tôi có khoảng 17 cộng sự. Tôi có trách nhiệm phải đảm bảo đời sống cho tất cả mọi người. Giai đoạn hệ thống phải tạm đóng cửa vì dịch COVID19, tôi thường đến cửa hàng một mình và trăn trở suốt (cười). Khổ tâm lắm! Tôi luôn tâm niệm rằng một lúc nào đó mọi sự sẽ tốt hơn. Lúc cửa hàng được phép mở cửa lại, nhiều người đã đến đây thư giãn sau một giai đoạn mệt mỏi kéo dài, việc một không gian như vậy tồn tại trong đời sống thường nhật tôi thấy rất quan trọng.
Công việc kintsugi lúc đó thì sao?
Rất thuận lợi. Kintsugi là công việc không phải làm trong ngày một ngày hai nên tôi bị tồn đọng rất nhiều đơn yêu cầu sửa đồ. Giai đoạn dịch bệnh cho tôi thời gian để tập trung làm kintsugi.
Vậy hẳn là anh đã nhận được rất nhiều yêu cầu.
Thời điểm này nếu ai đó đặt tôi làm kintsugi thì phải chờ 2 năm. Các nhà hàng toàn gom rất nhiều đồ sau đó mới đem chúng tới tôi nhờ sửa. Có nhiều món đồ từ các bảo tàng hiện đã nằm ở chỗ tôi cũng 2 năm rồi.
Vậy việc phân chia thời gian của anh có gặp khó khăn gì không? Anh có nghĩ là mình đã có sự cân bằng trong việc phân chia thời gian chưa?
Suốt 10 năm trở lại đây, tôi chỉ làm kintsugi vào buổi sáng. Kintsugi là công việc của nội tâm, ngày xưa tôi hay làm vào buổi tối, nhưng giờ khi đã có tuổi tôi thấy làm vào buổi tối dễ bị nản, thế nên tôi chỉ làm vào buổi sáng khi có ánh mặt trời và không bao giờ làm quá 3 tiếng. Nếu làm quá thời gian đó, tôi thấy bị mất tập trung và dễ gây thương tích cho mình. Ngoài thời gian đó, tôi chủ động giải quyết những công việc khác.
Có dự án, công việc nào anh luôn ước mơ và mong muốn được thực hiện trong đời
Thời điểm này tôi thấy phần lớn những ước mơ và suy nghĩ trước đây tôi đã đạt được ở một mức độ nào đó. Đã có rất nhiều thứ bản thân phải hy sinh nhưng đó đều là sự hy sinh rất thú vị. Hiện tại tôi không đặt ra cho mình ước mơ hay mục tiêu nào cụ thể vì việc hoàn thành những điều đó chiếm khá nhiều thời gian trong khi tôi lại muốn theo đuổi những thứ bản thân thấy thú vị hơn. Tôi nghĩ hãy để mọi thứ thật tự nhiên, có lẽ nên vậy!
